Program Stypendiów Kulturalnych

Projekt Ćwiczenie Nowoczesności obejmuje także program stypendiów kulturalnych. Stypendia skierowane są do młodych artystów i naukowców, którzy uczestniczyli w głównym module projektu, jakim jest Akademia Ćwiczenie Nowoczesności. Owocem programu stypendialnego są różnorodne projekty artystyczne i przedsięwzięcia badawcze. Charakteryzują się one interdyscyplinarnym podejściem i sięganiem do różnorodnych dziedzin sztuki – od architektury po film. Tegoroczny konkurs stypendialny został ogłoszony 15 Lutego 2023 roku.

Program stypendialny 2023

Czwarta edycja Akademii Ćwiczenie Nowoczesności, polsko-niemiecko-izraelskiej współpracy sprzyjającej wymianie intelektualnej i artystycznej, poświęcona była Europie Wschodniej i jej historycznym oraz współczesnym sposobom rozumienia. Zmierzyliśmy się z pojęciami Wschodu i Zachodu, zbadaliśmy niespójności między politycznymi, geograficznymi i kulturowymi granicami Europy w XX i XXI wieku. Podęliśmy kwestię roli kultury i architektury w kształtowaniu społeczeństw, miast i państw tego regionu świata.
Naszą ambicją było stworzenie pola do refleksji nad wspólnym doświadczeniem XX-wiecznych ruchów modernizacyjnych państw i społeczeństw Europy Wschodniej, począwszy od ideologicznych podstaw nowoczesności i jej udanych reprezentacji w sztuce i architekturze, poprzez trudne doświadczenia totalitaryzmu i jego spuścizny, aż po współczesne narracje i autorefleksje.
Wreszcie, naszym celem było nakreślenie szerszej i całościowej perspektywy na to, czym jest Europa Wschodnia i jak możemy lepiej zrozumieć wydarzenia, zmiany i procesy, które ukształtowały świat w ostatnich czasach.

Powyższe zagadnienia wytyczyły obszar tematyczny dla konkursu stypendialnego na projekty badawcze i artystyczne w roku 2023, których realizacja będzie przebiegać pod okiem Aleksandry Janus (kuratorki programu Ćwiczenie Nowoczesności) oraz Małgorzaty Jędrzejczyk (Oddział Instytutu Pileckiego w Berlinie, kuratorka programu Ćwiczenie Nowoczesności), we współpracy z zespołem programowym Instytutu Adama Mickiewicza.

Organizator: Instytut Pileckiego Oddział w Berlinie

Partnerzy: Instytut Adama Mickiewicza

Stypendyści roku 2023

W konkursie wyłoniono zwycięzców, którzy przez sześć miesięcy będą pracować nad swoimi autorskimi projektami, poświęconymi zagadnieniu nowoczesności analizowanemu w kontekście historii, sztuki i/lub kultury polskiej i/lub wschodnioeuropejskiej XX wieku dodatkowo nawiązującemu do Niemiec bądź Izraela. Owocem projektów będą różnorodne prace artystyczne i badawcze o charakterze interdyscyplinarnym, sięgające do różnych dziedzin sztuki – od architektury po film.

Stypendium Kulturalne Programu „Ćwiczenie Nowoczesności” w roku 2023 otrzymali:

• Małgorzata Burkot
• Barbara Nawrocka
• Aurélie Pertusot
• Laslo Strong

Serdecznie gratulujemy stypendystom!

Barbara Nawrocka

Projekt dotyczy badań nad osiedlem mieszkalnym Bloki w Ciechanowie z perspektywy nieludzkich użytkowników miasta. Założenie urbanistyczne powstawało pod nazwą Gartenvorstadt (przedmieście-ogród) więc to roślinom i ich historii poświęcony jest projekt. Osiedle zostało wybudowane na początku lat czterdziestych XX w. i miało stanowić zieloną oazę dla wysoko postawionych urzędników i ich rodzin osiedlających się w stolicy nowo założonej rejencji Prus Wschodnich, Zichenau.

Projekt urbanistyczny Zichenau (autorstwo: Artur Reck i Jan Wilhelm Prendel, 1940) obejmował całkowitą przebudowę miasta, za to projekty krajobrazowe dla terenów wiejskich rejencji sporządzał ponoć sam Herman Mattern. Jednak jedynym zrealizowanym projektem okazało się zielone przedmieście. Tylko w ciągu roku powstało ponad sto budynków mieszkalnych – od jednorodzinnych willi po wielorodzinne bloki, co czyni ponoć ciechanowskie osiedle największym założeniem mieszkalnym wybudowanym przez Niemców na podbitych ziemiach podczas II wojny światowej.

Sama nazwa osiedla nie bez przypadku przywołuje skojarzenie z utopijnym konceptem miasta-ogrodu Ebenezera Howarda. Ogromne połacie terenu, które wcześniej stanowiły tereny wiejskie zostały zabudowane w kształcie wycinka tortu i na tyle luźno, aby przestrzenie pomiędzy budynkami mogła wypełniać bujna roślinność.

Współcześnie, mimo zagęszczenia zabudowy mieszkaniowej wznoszonej w latach 60. i 70., osiedle jest skąpane w zieleni. W latach czterdziestych wokół willi niemieckich urzędników zakładano prywatne ogrody ze skalniakami i drzewami owocowymi, a szpalery obsadzano lipami. Historia roślin na Blokach obejmuje sadzenie drzew w czynie społecznym w latach 50., zakładanie przydomowych ogródków, również warzywnych, wycinki pod nowe inwestycje, projekty rewitalizacyjne urzędu miasta, grodzenie się rzędami tuj, czy nasadzenia będące wynikiem realizowania zwycięskich projektów do budżetu obywatelskiego.

fot. Barbara Nawrocka

Nota biograficzna:

Barbara Nawrocka – architektka mieszkająca i pracująca w Krakowie. Działa na styku architektury, instalacji i działań społecznych. Wraz z Dominiką Wilczyńską, prowadzi biuro architektoniczne Miastopracownia. W 2022 zaprojektowały Pawilon Polski na 23. Triennale Sztuk Dekoracyjnych i Architektury Współczesnej w Mediolanie i kuratorowały 10. edycję Dolnośląskiego Festiwalu Architektury 2022 we Wrocławiu poświęconemu solidarności i trosce w projektowaniu. Wspólnie z Dominiką Janicką i Dominiką Wilczyńską tworzy Bal architektek, inicjatywę podejmującą temat kobiet w architekturze i planowaniu.

Aurélie Pertusot

Prace Aurélie Pertusot koncentrują się na postrzeganiu przestrzeni i czasu oraz zajmują się geometrycznymi kompozycjami zmieniającymi rzeczywistość krajobrazów lub materiałów. Aurélie Pertusot tworzy różnorodne prace na papierze lub w architekturze, w tym instalacje, rysunki i performanse. Od przyjazdu do Berlina w 2010 roku prowadzi artystyczne badania nad przemianami krajobrazu miejskiego w Europie (m. in. w Villeurbanne, Epinal, Metz i Sarlat-La-Canédat (FR), Neukölln, dzielnicy Berlina (DE) czy w Dolnym Mieście, dzielnicy Gdańska. W każdym z tych miast jej poszukiwania doprowadziły do powstania instalacji In Situ wplecionych w architekturę (jak budynek mieszkalny, ufortyfikowana brama miejska, ulica) inspirowanych specyfiką miejsc i ich historią. Celem jej sztuki jest zmiana postrzegania codziennych przestrzeni. Jej obecny projekt koncentruje się na miejskim krajobrazie Łodzi złożonym z postindustrialnych budynków przemysłu tekstylnego. Jako artystka tworząca nowe, przewodowe rzeczywistości, chce obserwować ewolucję planu miasta od czasu jego budowy oraz to, w jaki sposób ta tkanka miejska jest powiązana ze zbiorową pamięcią.

fot. Materiały własne artystki

Nota biograficzna:

Aurélie Pertusot artystka wizualna i dźwiękowa urodzona w 1983 roku w Nancy (Francja), absolwentka Ecoles Nationales Supérieures d’Art w Nancy (2007) i Bourges (2018). Od 2008 roku współzałożycielka kilku grup performatywnych, w tym „Les Trotteuses“, „Les actionnaires“ i „Ana Colute“. W latach 2016-2018 była członkiem projektu badawczego „Arthesis“ w ENSA Fine Arts School w Bourges (FR). Jej prace i performanse były prezentowane w Europie (Centre Pompidou, Quiet Cue i Galerie Mario Mazzoli w Berlinie, Cave 12 w Genewie, Biennale w Göteborgu, Fyns Museum w Odense, Ny Musikk w Bergen Kunsthall, festiwal Soundseeing w Niemczech). Jej prace zostały nominowane do Neuköllner Kunstpreis i nagrody André Evard w 2019 roku, a w 2021 roku otrzymała grant od Fundacji Künstlerdorf Schöppingen (DE). W 2022 r. Muzeum Sztuk Pięknych w Nancy (FR) poświęciło jej pierwszą wystawę monograficzną, podkreślając różnorodność jej praktyki. Obecnie jej prace, w tym 9 najnowszych, można oglądać na wystawie indywidualnej w Centrum Sztuki Współczesnej Łaźnia w Gdańsku.

Laslo Strong

Stettin-Szczecin
Miasto jako palimpsest

Rozkładając czerwoną teczkę, tytuł napisany pismem Fraktur dominuje nad postarzałą kartką papieru.

Unsere Flucht. Erzählt von Luise Schröder. März 1945 (Pommern).
[Nasza ucieczka. Napisane przez Luise Schröder. Marzec 1945 (Pommern)].

Wygląd tych ręcznie rysowanych liter po raz kolejny pokazuje niemożność oddzielenia czytania tekstu od jego wizualnego i dotykowego doświadczenia. W ciągu ostatniego stulecia styl pisma Fraktur stał się progiem dla niegdyś dobrze wyszkolonych niemieckich czytelników. Przewracając stronę, Luise Schröder zaczyna opowiadać – na maszynie do pisania – o swoim życiu i pracy w Szczecinie, gdzie w 1912 r. założyła prywatną szkołę dla sekretarek. Esej przeskakuje między relacją opartą na faktach, opowiadaniem historii, plotkowaniem i pisaniem poetyckim. Podążamy za Luise ulicami jej coraz częściej bombardowanego rodzinnego miasta, różnymi środkami transportu – byle jak najdalej od zbliżającej się armii radzieckiej. W końcu dociera na drugi koniec kraju, w pobliże granicy holenderskiej.

Podczas gdy miejsce urodzenia Luises – Stettin, stało się Szczecinem – jako część Polski – jej córka i wnuczka odbudowywały rodzinną firmę w nieznanym wcześniej mieście we Fryzji Wschodniej przez całą drugą połowę wieku. Na początku XX wieku – prawie sto lat po założeniu – firma ostatecznie zbankrutowała.

Praprawnuk Luise i projektant graficzny Laslo Strong rozwija archiwum dawnej firmy swojej rodziny i ponownie odwiedza miasto, w którym kiedyś zaczynała. Zastanawia się, jak dziś można odczytać warstwy tekstu, typografii i historii. Badając dokumenty osobiste i firmowe, a także ślady w krajobrazie miejskim, projekt poszukuje wernakularnej perspektywy na wspólną i jednocześnie odrębną historię Szczecina.

fot. Materiały własne artysty

Nota biograficzna:

Laslo Strong jest projektantem graficznym i badaczem. Interesuje się typografią, pisaniem, historią i technologią, a jego prace eksplorują formy liter, narracje redakcyjne i eksperymenty z codziennymi ekranami i materiałami drukowanymi. Współpracował jako projektant graficzny przy różnych projektach w dziedzinie architektury (Uniwersytet Hafencity w Hamburgu), dzięki czemu rozwinął zainteresowanie typografią i znakami w przestrzeni miejskiej. W ostatnich latach ponownie odkrył archiwum swojej rodziny, która prowadziła szkołę pisania na maszynie i wczesne sieci komputerowe w XX wieku. Od tego czasu bada historię typografii w odniesieniu do swojej osobistej historii. Laslo studiował w HFBK w Hamburgu, Gerrit Rietveld Academy w Amsterdamie (licencjat) oraz na Konstfack University w Sztokholmie (magisterium). Jest partnerem kolektywu projektowego Our Polite Society.

Małgorzata Burkot

100 szkół – Wschodni modernizm wiejski

Józef Piłsudski był jednym z ojców polskiej niepodległości po I Wojnie Światowej. Faktyczny, choć nieformalny wódz (marszałek) międzywojennej Polski zyskał sobie równie dużo wyznawców co i przeciwników. Państwowo inicjowany kult Marszałka był ważnym elementem konsolidacyjnym dla mieszkańców nowo zjednoczonego kraju, zróżnicowanych narodowościowo oraz wyznaniowo. Po śmierci Piłsudskiego w 1935 roku powstały niezliczone inicjatywy mające na celu uczczenie jego pamięci. Jednym z najciekawszych przykładów upamiętnień był projekt budowy 100 szkół podstawowych imienia Piłsudskiego na Wileńszczyźnie, gdzie marszałek urodził się i wychował. Region ten, zamieszkany przez Litwinów, Polaków i Białorusinów, znajdował się wówczas w granicach Rzeczypospolitej.

W pierwszą rocznicę śmierci marszałka w 1936 r. Rada Ministrów podjęła uchwałę o budowie 100 szkół na Wileńszczyźnie. Szkoły miały zostać otwarte już rok po tej uchwale. 10 września 1937 r. poświęcono i symbolicznie otwarto wszystkie szkoły podczas uroczystości w Bezdanach. Walka z analfabetyzmem jest ideą modernistyczną. Od 1919 roku obowiązkiem szkolnym objęto wszystkie dzieci mieszkające w Polsce. Brakowało jednak budynków szkolnych, zwłaszcza na terenach wiejskich a dzieci mogły być zwolnione z obowiązku szkolnego np. ze względu na odległość do szkoły lub konieczność pracy w gospodarstwie rolnym. W 1931 r. prawie 30 procent dziesięciolatków w województwie wileńskim nadal nie umiało pisać.

Projekt ma na celu zebranie informacji o 100 szkołach. Szkoły te są wspominane w tekstach naukowych i artykułach polonijnych, ale brakuje poświęconych im badań. Ich budynki są rzadkim przykładem wschodniej, modernistycznej architektury terenów wiejskich. Koniec okresu
międzywojennego był czasem poszukiwania stylu narodowego. Jaki był język architektoniczny tych szkół? I jakim językiem mówili ich uczniowie? Czy były one narzędziem polonizacji miejscowej ludności? Jaki rodzaj konstrukcji umożliwił ich szybkie wzniesienie? Po II wojnie światowej i przesunięciu granic budynki szkół znalazły się na terenie Białorusi i Litwy. Jakie były ich powojenne losy? Jakie funkcje pełnią dziś? Projekt badawczy będzie próbą odpowiedzi na te pytania.

Fotografia z uroczystości otwarcia i poświęcenia szkół 10 września 1937 r. w Bezdanach. Uczniowie stoją na rysunku mapy trzymając transparenty symbolizujące budynki szkolne. Źródło: Dziennik Urzędowy Kuratorium Okręgu Szkolnego Wileńskiego. R.14, nr 11 (1 listopada 1937).

Nota biograficzna:

Małgorzata Burkot jest architektką mieszkającą w Berlinie. Ukończyła Politechnikę Krakowską (PL) i HAWK Hildesheim (DE) w 2014 r. z projektem poświęconym badaniom i konserwacji składu ziemniaków Kartoffellagerhallen zbudowanego jako część byłego obozu koncentracyjnego Auschwitz. Praca doktorska dotyczyła problematycznego, wspólnego, polsko-niemieckiego dziedzictwa architektonicznego II wojny światowej. Małgorzata praktykowała w Holandii, Polsce i Niemczech, zajmując się projektowaniem budynków, wnętrz i wystaw (100 lat awangardy po polsku, MS Łódź, 2017/18). Współpracuje z berlińską pracownią kontektum architektur. Jej główne zainteresowania badawcze to upamiętniania i utracone dziedzictwo w architekturze i urbanistyce, a także gentryfikacja i współtworzenie jako procesy miejskie. Jest entuzjastką modernizmu i architektury wiejskiej.